Հայերենագիտություն բաժնի նյութերը։

(հատվածներ Լեոյի «Ռուսահայոց գրականություն» հոդվածից)

Անպատրաստ, ինքնուրույնությունից զուրկ ազգերին, այն ազգերին, որոնց ստեղծագործող ուժերը քնած դրության մեջ են, հատուկ է ենթարկվել քաղաքակրթությամբ, մտավոր առաջադիմությամբ հզոր ազգերի ազդեցության: Այս հանգամանքը հատուկ է մանավանդ փոքրիկ, անպաշտպան, ցիրուցան եղած ազգերին, մանավանդ, երբ նրանք աղքատ են հոգով, երբ նրանք սեփական անկախ շավիղ չեն կարող հարթել քաղաքակրթության դաշտում և պիտի շարունակ սովորեն, աշակերտեն:

Հայի խիստ ենթարկվող բնավորությունը չափազանց աչք ծակող պատմական մի իրողություն է: Օտարին ենթարկվելու, օտարինը յուրացնելու համար հային հարկավոր էլ չէ, որ այդ օտարը նրանից շատ բարձր լինի իր քաղաքակրությամբ, իր մտավոր ուժով: Երբ մենք տեսնում ենք Լեհաստանի հայությունը կորցրած իր ազգային լեզուն, ազգային առանձնահատկությունները, ասում ենք, որ դա մի բնական օրենք է, որ ուրիշ կերպ չէր էլ կարող լինել, քանի որ թույլը, անպատրաստը, քոչվորը պիտի կլանվի, ոչնչանա գոյության կռվի մեջ: Բայց ահա տեսնում ենք հայեր քրդերի, չերքեզների, թաթարների մեջ: Ըստ երևույթին, այդ միջավայրում հայը պիտի բարձր լիներ իրան շրջապատողներից իբրև մտավոր ուժ և եթե չենթարկեր նրանց իր ազդեցության, գոնե պիտի հեշտ պահպանոր իր ինքնուրույնությունը: Բայց բոլորովին հակառակն ենք տեսնում: Նույնիսկ այդպիսի տեղերում հայը այնքան խիստ ենթարկվող էր, որ մոռանում է իր լեզուն, ամեն կողմով նմանվում է շրջապատին, պահպանելով միայն, այն էլ ոչ միշտ, իր կրոնը:

Շարունակությունը →

(հատված «Պատմություն հայոց գրականության» հոդվածից)

XI դարից է, որ Միջին Ասիան ձեռնարկում է ջախջախել ամբողջ Արևմտյան Ասիան, դրա մեջ ասել է, և Հայաստանը: Այդ գործողությունը կարելի է բնորոշել մի բառով` «ջարդ»: Հայ ժողովրդի գլխին այդ ջարդը կատարվում է ամբողջ յոթ դար: Եվ ջորդվում է այդ ժողովուրդն ամեն կողմից: Այս երկարատև ջարդի ընթացքում է, որ հայությունը կորցնում է իր ազգաբնակչության միապաղաղությունը, հատվածների է բաժանվում և այդ հատվածներից շատերը, միանգամից անջատվելով մյուս մասերից կամ հեռանալով երկրից, կորցնում են և իրանց լեզվական կապը և մեծամեծ զանգվածներով օտարանում են: Լեզվի արժեքը կորչում է այդ հատվածների մեջ, և գոյանում են անունով հայ, բայց իրապես օտարացած տարրեր, որոնց պետք է լինում անվանել այն լեզուներով, որ նրանք ընդգրկել են իրանց մայրենի լեզվի փոխարեն – թրքախոս, թաթարախոս, վրացախոս, քրդախոս, չերքեզախոս, և այլն: Շարունակությունը →

Գնացքը կանգ առավ Խարկովի կայարանում։ Իմ ուղեկիցներն այնպես խոր էին քնել, որ նրանցից ոչ մեկը չարթնացավ, չնայած խիստ ցնցվեց գնացքը կանգնելիս և հիմա էլ կառամատույցում աղմուկ ու վազվզոց կար։

Մինչև լուսաբաց այդ մարդիկ պիտի վազվզեին կայարանում, իրեր տանեին սայլակներով նոր եկած գնացքներից, իրեր բերեին հեռու քաղաքները գնացող վագոններին բարձելու։ Նրանք աշխատում էին և մինչև արևածագ պիտի արթուն մնային։ Իսկ ես կարող էի հենց հիմա քնել, մոռանալ հոգս, կարիք, պարտք, պարտականություն, նպատակներ, երազանքներ։

Շարունակությունը →

Ամբողջ Ազգը, եկեղեցականով և աշխարհականով խոտորնակ ճանապարհով կդիմենք դէպի կորուստ. մեր նոր սիրունդը իւր կրթութիւնը կընդունի օտար, զանազան և միմեանց ներհակ աղբիւներէ. – … մեք չունիմք մի կեդրոն մի ներգործող մարմին, որ կարողանայ այս ամեն տարաձայն, օտար և կործանիչ միտումներն ուղղել, միաւորել և հաստատել, բացի Ազգային եկեղեցիէն և լեզուէն, –… օտարին շահուն ծառայող ազգադաւ մատնիչներ ազգասիրութեան պատրուակին տակ ամեն հնարք կգործածեն– Ազգին այդ վերջին յոյսն ու յենարանն ալ կործանալու և ունայնացնելու, Ազգը հիմնովին բաժանելու և տապալելու…։  (էջ 38)։

ԱԶԳԱՅԻՆ ՅԱՌԱՋԱԴԻՄՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ ՄԻ ՔԱՆԻ ԽՕՍՔ

(Մոսկվա, 1882)

Իմ սիրելի ընթերցող, ինչ մեղքս թաքցնեմ, երեկվանից զբաղված եմ այս նյութի նախաբանը գրելով ու ջնջելով։ Թեման մեր լեզվի այսօրվա վիճակն է՝ թերևս մեր ամենագլխավոր խնդիրը, բայց արի ու տես, որ քարկապ ընկա ու չկարողացա անգամ երկու տող գրել։ Մի կողմից էլ մտածում եմ, ախր ես ո՞վ եմ, որ ձեզ պիտի ասեմ, թե ինչ լեզու է Աստված դրել մեր բերանում և մի հատ էլ խորհուրդ տամ, թե ոնց վարվեք Աստվածային այդ լեզվի ու գրի հետ։ Գրողը գրել, գնացել է. ամենավերջինը Հրանտ Մաթևոսյանն էր, ով, ցավոք սրտի, բոլորովին էլ ոչ ինձ տված հարցազրույցում, ասում է.«Ի վերջո, լեզվական տարբեր մարզերի միությունն է ամբողջական լեզուն՝ վարչական, բանակի, գործարանային, փողոցային, տարբեր ժարգոններ: Ռազմական արդյունաբերություն չունես՝ ուրեմն չունես այդ մարզի բառամթերքը, գրասենյակներդ աշխատում են այլ լեզուներով՝ ուրեմն աղքատանում է ամբողջ լեզուդ: Այլ չափումներում է ապրում այսօր հայոց լեզուն, մտավորականությունը և ժողովուրդը: Լեզվով ապրում, լեզուն հարստացնում, այն գործառնության մեջ է դնում ազգի մի չնչին մասը: Մնացածը այլ գործի են և, փաստորեն, հայերենի որդիները չեն»։ Հիմա, որ կրկին կարդում եմ իմ ու գրող, թարգմանիչ Գևորգ Գիլանցի զրույցը, զգում եմ, որ այնտեղ Մաթևոսյանը կար, մի քիչ մեզնով արված, ուրիշ, բայց ինքն է։ Միգուցե այն պատճառով, որ Գիլանցն առաջարկեց գրավոր զրուցել, իսկ գրի հետ միշտ ձեռքով կանչում ես Նրանց։ Այնպես որ, ներող եղիր, իմ եղբայր Գիլանց, որ քո գիրն էլ իմի հետ այստեղից ջնջելով գնացի ու կանչվածը դարձյալ Նա էր.«Երեկ էր դա, չէ՞, դիմադրություն եղավ, ինքնագիտակցությունը խոսեց. ես պետք է ունենամ իմ ազգային կրոնը: Այդպես էլ այսօր է: Բացվելու է ինքնատարբերակման ուղին՝ իմ տառը քո տառից տգեղ չի լինելու, իմ բանաստեղծությունը քոնից լավն է լինելու: Վիճակն այս է, ուղին այս է: Մեր ժամանակներում ետ մնալով, մեր ժամանակներ շուտ մտած ազգերին ուսուցիչ անելով, այդուհանդերձ, նրանց «դավաճանելու» ենք: Մենք նրանց երթի մեջ չենք: «Կդավաճանենք», ինչպես միշտ ենք արել, միշտ չենք ձուլվի: Վերադարձ է լինելու ինքներս մեզ:»
Շարունակությունը →

— Մեր լինելության, գոյության անժխտելի պայմանն է լեզուն: Աշխարհի քարտեզի վրա ու երկրի հսկա տարածքում գրաված իրենց մի պստիկ տեղը, դարերի ճակատին գրած հայ ու Հայաստան անունը այս փոքրիկ հողն ու ժողովուրդը նվաճել են լեզվով: Լեզուն ապրելու ձև է, լեզուն աշխարհ է, սնունդ ու պայքարի միջոց, ինքնարտահայտման ու ինքնադրսևորման եղանակ:
— Ի՞նչ է լեզուն Ձեզ համար:
— Լեզուն հայրենիք է: Մտածվում, թե ինձ համար և որևէ գեղջկուհու համար տարբեր մոտեցումներ են պարտադրվում, թե լեզվի մեջ ես ինձ ուժեղ եմ զգում Վահան Տերյանի, Մովսես Խորենացու, էպոսի, գեղջկականի և մշակութայինի իմացությամբ, բայց նաև չի կարելի մոռանալ, որ լեզվի վայելքը ապրում է եթե ոչ ամբողջ ժողովուրդը, ապա գոնե շատերը, ովքեր լեզուն ընկալում են իբրև նվագ, թատրոն, իբրև խաղ, նկարչություն: Նրանց համար նույնպես լեզուն իրենց Վահան Տերյանի, Խորենացու մշակութային շերտերն ունի, իրենց համար նույնպես լեզուն հայրենիք է:
Շարունակությունը →

Զիս պահապան հրեշտակ հայ լեզվին կկոչեք. ո՜ւր էր

թե ունենայի հրեշտակի մը թևերն ու թռիչքը, թռչեի

հասնեի քաղաքե քաղաք, դռնե դուռ, և ամեն հայու սրտին

մեջ հրդեհներ հանեի, հայ լեզուն սիրելու, գգվելու, անոր վրա գուրգուրալու:

Արսեն Ղազիկյան

Ինչո՞ւ ենք սիրում հայոց լեզուն, ինչո՞ւ ենք այդ լեզուն կոչում մայրենի:

Գուցե պատճառն այն է, որ մեր լսած առաջին բառերը, առաջին կաթոգին խոսքերը, օրորոցային երգերը մեր մորի՞ց ենք լսում և դրա՞ շնորհիվ է, որ հայոց լեզուն մեզ համար դառնում է նույնքան հարազատ, որքան մայրը:

Շարունակությունը →

(Հատվածներ)

Սակայն լեզվի հարցում ամենից կարևորը լեզվի հիմքն է,

իսկ լեզվի հիմքը լեզվի համաձայնությունն , բառերի ու

նախադասությունների հարաբերությունն ու կապը:

Հովհ. Թումանյան

Բառերի ու նախադասությունների հարաբերությունն ու կապը… Ահա ընդամենը երկու բառերի հարաբերությունն ու կապը. սիրով` բնության հանդեպ, սիրով` դեպի բնությունը, սիրով` բնության նկատմամբ, բնության հանդեպ սիրով, բնության նկատմամբ սիրով, բնության սիրով: Ո՛րն է սրանցից նախընտրելին, ինչպե՞ս իմանալ: Տակավին 1951 թվականին Դերենիկ Դեմիրճյանը հարցնում էր. «Քեզ հաճելի չէ՞ այս երգը լսել, թե՞ քեզ համար հաճելի չէ: Քեզ չի՞ կարելի ուտել, թե՞ դու չես կարող ուտել… Քեզ չի՞ կարելի ձեռդ շարժել, թե՞ դու չես կարող ձեռդ շարժել» և ինքն էլ պատասխանում. «… չի կարելի պարզունակորեն վախենալ և ծիծաղել «Քեզ չի կարելի ուտել» ձևի վրա: Ոչ ոք ոչ ոքի չի ուտում: Խնդիրը տարբեր իմաստների մասին է և երկուսն էլ պետք է գործածել»[1]: Եվ … գործածում ենք, այդպես էլ մինչև հիմա չկողմնորոշվելով շատ ու շատ հարցերում, ընդհակառակը, ավելի ու ավելի խճճվելով կապակցության ու համաձայնության հետզհետե բարդացող բավիղներում: Ահա թե ինչպիսի «համադամներ» է մատուցում մեզ ժամանակակից լեզվագործածությունը. «Փողոցները վխտում են անտեր շներով» (Սով. գրակ.), «Ամեն ինչ շնչում է կինոյով» (Եր. Եր.), «Դուք կրկնվում եք, բարեկամս»: — Իմ փոխարեն Դուք էլ կկրկնվեիք» (հեռուստահաղորդումներից): «Ինքնատիպությամբ» սրանցից շատ էլ չեն տարբերվում այսօրինակ արտահայտությունները. «Տաս անգամ զանգահարեցի, մինչև ընկա քեզ վրա»: «Շնորհավորում եմ նոր պաշտոնով»: «Երկու ամիս բյուլետենի վրա էր» (բանավոր խոսք) և այլն: Ի վերջո, ի՞նչ է պատահել: Ամեն ինչ կարծես իր տեղում է` չկա արտառոց որևէ սխալ, բայց լեզուն կարծես գլխիվայր շրջած լինեն: Այո՛, լեզուն գլխիվայր շրջված, քանի որ հայաբառ ու հայատառ այս խոսքերը ըստ էության ամենևին էլ հայերեն չեն:

Շարունակությունը →